«Ο Πόντος των Ελλήνων. Ο Πόντος της Οικουμένης»: ένα συνέδριο της Αρχιεπισκοπής Αθηνών που θα μείνει στην ιστορία

Τα 100 χρόνια από τη συμβολική και σημαντική ημέρα στην ιστορία του Ελληνισμού αγγίζουν τις συνειδήσεις στον πολιτισμένο κόσμο. Η ημερομηνία 19 Μαΐου 1919 γράφτηκε στην Παγκόσμια ιστορία με αίμα αθώων ανθρώπων και την έξοδο του αυτόχθονος πληθυσμού από τις αρχαιότατες ελληνικές εστίες της Μικρά Ασίας.

Κωνσταντίνος Τσενκελίδης*

Αυτό το άρθρο γράφτηκε στον απόηχο του Διεθνές επιστημονικού Συνεδρίου «Ο Πόντος των Ελλήνων. Ο Πόντος της Οικουμένης», το οποίο πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 23 Νοεμβρίου 2019 στη Μεγάλη Αίθουσα Τελετών του κεντρικού κτιρίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. 

Το συνέδριο διοργανώθηκε από το Ίδρυμα Νεότητος και Οικογένειας της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την έναρξη της κυριότερης φάσης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Υπεύθυνος για την επιστημονική οργάνωση του συνεδρίου ήταν ιστορικός Βασίλης Τσενκελίδης. Βασικός χορηγός του συνεδρίου ήταν το Φιλανθρωπικό Ίδρυμα «Ιβάν Σαββίδη». 

Το συνέδριο αποτελείτο από τρεις συνεδρίες και έντεκα εισηγήσεις οι οποίες κάλυπταν όλες τις χρονικές περιόδους της ιστορίας του Πόντου από την αρχαιότητα μέχρι και τη σύγχρονη εποχή. Τους συμμετέχοντες και τις εργασίες του συνεδρίου χαιρέτισε ο Μητροπολίτης Πάφου κ. Γεώργιος. Χαιρετισμό απηύθυνε και η προϊσταμένη της Διεύθυνσης Ευρώπης της Γενικής Γραμματείας Απόδημου Ελληνισμού κ. Εύα Παπαδάτου ως εκπρόσωπος του Γενικού Γραμματέα Απόδημου Ελληνισμού κ. Ιωάννη Χρυσουλάκη.

Την έναρξη των εργασιών του συνεδρίου κήρυξε ο Αρχιμανδρίτης Δωρόθεος Κιούσης, ως εκπρόσωπος του Μακαριότατου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερωνύμου Β΄.

Πριν από την έναρξη των εργασιών του συνεδρίου η μεσόφωνος Χαρά Καλατζίδου ερμήνευσε το παραδοσιακό ποντιακό τραγούδι «Εκάεν και το Τσάμπασιν» σε μία ιδιαίτερη διασκευή που συγκίνησε το κοινό.

Προεδρεύων της Α΄ συνεδρίας ήταν ο Αρχιμανδρίτης Συνέσιος Βικτωράτος, Προϊστάμενος του  Ι. Παρεκκλησίου Αγ. Τριάδος της οδού Φιλελλήνων. Η πρώτη εισήγηση του συνεδρίου είχε τον τίτλο «Οι αρχαίοι Έλληνες κατακτούν τον Εύξεινο Πόντο» και πραγματοποιήθηκε από τον αναπληρωτή Καθηγητή του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης κ. Ηλία Πετρόπουλο, ο οποίος παρουσίασε ιστορικά πειστήρια που φανερώνουν από πότε ξεκινάει να υπάρχει καταγεγραμμένα ως γεωγραφικός χώρος ο Εύξεινος Πόντος. Ο αναπληρωτής Καθηγητής μεταξύ άλλων τόνισε την επιτακτική ανάγκη διαφύλαξης της ποντιακής διαλέκτου στην εποχή μας.

Στην δεύτερη εισήγηση του συνεδρίου ο ακαδημαϊκός της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών και πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βυζαντινών Σπουδών της Ρωσικής Ομοσπονδίας κ. Σεργκέι Κάρποφ ανέπτυξε το θέμα «Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και ο ρόλος της στην παγκόσμια ιστορία». 

Ο Σ. Κάρποφ μεταξύ άλλων ανέλυσε τη γεωγραφική αξία της περιοχής του Εύξεινου Πόντου και προσδιόρισε τα εδαφικά όρια της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Επιπλέον, αναφέρθηκε στην οικονομία της περιοχής επισημαίνοντας τις πηγές εσόδων της αυτοκρατορίας καθώς και τις πρώτες ύλες που παρήγαγε την περίοδο του Ώριμου και του Ύστερου Μεσαίωνα. Για να δείξει την ιδιαιτερότητα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας και την πάγια και ισχυρή πίστη της στην Ορθοδοξία, ο Σ. Κάρποφ ανέφερε χαρακτηριστικά ότι «όταν η Κωνσταντινούπολη προσπαθούσε να πετύχει την Ένωση των εκκλησιών της Ανατολής και της Δύσης, οι αυτοκράτορες της Τραπεζούντας ήταν αρνητικοί. Παρέμεναν ορθόδοξοι και δεν αναγνώριζαν την Ένωση».

Ο δρ. Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας κ. Θεοδόσιος Κυριακίδης στην εισήγησή του με θέμα «Εκκλησίες και μοναστήρια στον Πόντο» τόνισε τη σημασία της Εκκλησίας κατά τις περιόδους που δοκιμάστηκε και μαρτύρησε ο ποντιακός Ελληνισμός. «Δεν ήταν λίγες οι φορές που χάρη στη δράση των μονών οι ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί σώθηκαν από σφαγές την περίοδο της Γενοκτονίας του ποντιακού ελληνισμού.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Μονής Βαζελώνα που διαφύλαξε 650 γυναικόπαιδα που ζήτησαν καταφύγιο αλλά και της Μονής Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα, που χάρη στον προστατευτικό ρόλο των μοναχών οι Έλληνες της Γαλίαινας γλίτωσαν από ολοκληρωτική σφαγή. Η εκκλησία πέρα από την εκπαίδευση, τη φιλανθρωπία και την αστική δικαιοσύνη, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στις ζωές των χριστιανών διαχρονικά αλλά και ιδιαίτερα κατά την περίοδο της Γενοκτονίας» δήλωσε ο Θ. Κυριακίδης.

Ο επίκουρος Καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Αθηνών και επικεφαλής της Έδρας Ποντιακών Σπουδών κ. Κυριάκος Χατζηκυριακίδης στην εισήγησή του με θέμα «Πτυχές της οικονομίας του Πόντου στην ύστερη Οθωμανοκρατία» αναφέρθηκε στους βασικούς τομείς της οικονομικής ανάπτυξης της περιοχής του Πόντου όπως η αγροτική παραγωγή, τα μεταλλεία και το εμπόριο. Ιδιαίτερη αναφορά έκανε στα ποτάμια του Πόντου και στην ιδιαιτερότητά τους. Όπως επεσήμανε, τα ποτάμια στη νότια περιοχή του Εύξεινου Πόντου όπως ο Άλυς ποταμός, ο μεγαλύτερος ποταμός της Μικράς Ασίας, ο Ίρις, ο Δαφνοπόταμος, ο Άκαμψις δεν είναι πλωτά λόγω της ανωφέρειάς τους. Αντίθετα, στην βόρεια περιοχή του Εύξεινου Πόντου εντοπίζονται πολλοί πλωτοί ποταμοί που ευνοούν την ανάπτυξη του εμπορίου. Σύμφωνα με τον επικ. Καθηγητή οι μελλοντικοί ερευνητές καλούνται τα επόμενα χρόνια να γεμίσουν με νέα στοιχεία τα κενά της Ιστορίας μέσω της έρευνας και της αναζήτησης αρχειακού υλικού.

Προεδρεύων της Β΄ συνεδρίας ήταν ο Αρχιμανδρίτης Ευγένιος Παντζαρίδης, αναπλ. Γεν. Αρχιερατικός Επίτροπος  της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών. Τη Β΄ συνεδρία άνοιξε με την εισήγησή του ο ομ. Καθηγητής Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού κ. Κωνσταντίνος Φωτιάδης, ο οποίος ανέπτυξε το θέμα «Η Γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού (1916-1923)». Ο ομ. Καθηγητής αναφέρθηκε στα θλιβερά γεγονότα της περιόδου της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου και παρουσίασε το ιστορικό πλαίσιο εκείνης της εποχής παραθέτοντας στατιστικά στοιχεία και αποσπάσματα από πρωτογενείς πηγές. «Κάθε λαός έχει το δικαίωμα να απαιτεί με επιμονή την αναγνώριση των αδικημάτων που διαπράχθηκαν εναντίον του. Όταν κανείς αποχωρεί απέναντι στην Ιστορία, αυτή τον εκδικείται. Θα πρέπει να ξεσηκωθούμε. Το χρωστάμε στα 353.000 θύματα της Ποντιακής Γενοκτονίας» δήλωσε κατά τον επίλογο της ομιλίας του ο κ. Κωνσταντίνος Φωτιάδης.

Ο διδάκτωρ Δικαίου και μέλος της Διεθνούς Ένωσης Μελέτης Γενοκτονιών κ. Βασίλειος Μεϊχανετσίδης παρουσίασε την εισήγηση με θέμα «Η σημασία της αναγνώρισης της Γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού». Κατά τη διάρκεια της εισήγησής του ο ιστορικός παράθεσε απόσπασμα από το μήνυμα του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερωνύμου για τα 100 χρόνια της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: «Σήμερα, 100 χρόνια μετά τα τραγικά και φρικώδη εκείνα Ολοκαυτώματα του κατ’ Ανατολάς Ελληνισμού, που στιγμάτισαν την εποχή και καθόρισαν την ιστορία σύνολης της περιοχής, ιδιαιτέρως δε του Ελληνισμού, στρέφουμε με άπειρο σεβασμό και βαθειά οδύνη ψυχής την σκέψη και προσευχή μας προς τα μαρτυρικά θύματα της Γενοκτονίας, προς τους τότε επιζώντες, αλλά και στους απογόνους τους μέχρι σήμερα, που φέρουν ακόμη το τραύμα της μαζικής εξόντωσης των συγγενών και προγόνων τους, της εκδίωξης, αλλά και της καταστροφής των θρησκευτικών και πολιτισμικών επιτευγμάτων του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας.

Η αξίωση για την αναγνώριση της Γενοκτονίας αποτελεί  το ελάχιστο μνημόσυνο για τους ανθρώπους, που εξοντώθηκαν, τον πολιτισμό, που καταστράφηκε, και την μνήμη, που δεν πρέπει  να σβήσει για να μην ολοκληρωθεί η γενοκτονία της ζωής και του πολιτισμού και με την γενοκτονία της μνήμης∙ η αναγνώριση αποτελεί, όμως, και καθολικό αίτημα, αλλά και αναγκαία προϋπόθεση συμφιλίωσης μεταξύ των Λαών, που μπορεί να συμβάλει στην διαμόρφωση συνθηκών ενός ειρηνικού μέλλοντος».

Ο δρ Σύγχρονης Ιστορίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Βλάσης Αγτζίδης κατά την εισήγησή του με θέμα «Οι Έλληνες της ΕΣΣΔ κατά το Μεσοπόλεμο: από την πολιτιστική ανάπτυξη στις σταλινικές διώξεις (1937-38)» δήλωσε πως «το θέμα των σταλινικών διώξεων είναι ένα από τα πιο άγνωστα θέματα της ελληνικής ιστοριογραφίας παρότι συνδέεται πάρα πολύ με τη συνολική ιστορία της ελληνικής διασποράς αλλά και με την πολιτική ιστορία της Ελλάδας». Ο Βλ. Αγτζίδης παρουσίασε το ιστορικό πλαίσιο εκείνης της περιόδου και τις σημαντικές εξελίξεις των προηγούμενων δεκαετιών που διαμόρφωσαν μία νέα τάξη πραγμάτων, καθώς και έκανε μία σύντομη αναφορά σε σημαντικές προσωπικότητες της ελληνικής διασποράς του 20ού αιώνα.

Η Β΄ συνεδρία έκλεισε με την εισήγηση του ιστορικού και μέλους της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών κ. Βασίλειου Τσενκελίδη με θέμα «Η τύχη του Ποντιακού Ελληνισμού της ΕΣΣΔ μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο». Ο Β. Τσενκελίδης αναφέρθηκε στις εξελίξεις που οδήγησαν τον Ελληνισμό του Πόντου να καταλήξει να κατοικεί στο έδαφος της πρώην ΕΣΣΔ καθώς και παρουσίασε τις συνθήκες ζωής των Ελλήνων σε εκείνες τις περιοχές την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και των ετών που ακολούθησαν. 

Όπως τόνισε κατά την εισήγησή του «οι Έλληνες της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και έπειτα της ΕΣΣΔ ήταν άτυχοι δύο φορές. Την πρώτη φορά όταν συγκεντρώθηκαν το καλοκαίρι του 1917 και έλαβαν αποφάσεις που δεν υλοποιήθηκαν ποτέ διότι τον Οκτώβριο του ίδιου έτους έλαβε χώρα η Οκτωβριανή Επανάσταση και χάθηκαν τα τελευταία ίχνη της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Το 1991 οι Έλληνες της ΕΣΣΔ συγκεντρώθηκαν στο Γκελεντζίκ και έλαβαν αποφάσεις που πάλι δεν εφαρμόστηκαν διότι η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε». Σύμφωνα με τον Β. Τσενκελίδη οι Έλληνες της πρώην ΕΣΣΔ, παρά την απόσταση που τους χωρίζει από τη μητέρα πατρίδα, μοιράζονται τις ίδιες ανησυχίες, ασπάζονται τις ίδιες αρχές και αξίες, αγωνίζονται για τους ίδιους σκοπούς και στόχους με τον υπόλοιπο Ελληνισμό.

Προεδρεύων της Γ΄ συνεδρίας ήταν ο Αρχιμανδρίτης Συμεών Βενετσιάνος, διευθυντής του Ιδρύματος  Nεότητος και Oικογένειας της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών. 

Η πρώτη εισήγηση της τελευταίας συνεδρίας είχε θέμα «Λοιμοκαθαρτήριο Μακρονήσου (1922-23), εκατό χρόνια σιωπής» και παρουσιάστηκε από τον πρόεδρο του Συλλόγου Ποντίων «Αργοναύται-Κομνηνοί» κ. Θεόφιλο Καστανίδη.  

Σύμφωνα με τον Θ. Καστανίδη «το θέμα του Λοιμοκαθαρτηρίου της Μακρονήσου αποτελεί ένα από τα αχαρτογράφητα κλειστά κεφάλαια της ιστοριογραφίας που επηρεάζουν μέχρι τις ημέρες μας το παρόν και το μέλλον. Κάθε γενοκτονία μας αφορά όλους. Δεν είναι τυχαίο που η ίδια περιοχή ταλανίζεται από τα ίδια δεινά. Μέσα σε τούτο το ιερό τέμενος της γνώσης, της παιδείας και του πολιτισμού, με την ευκαιρία του συνεδρίου του Ιδρύματος Νεότητος και Οικογένειας της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, μας δίδεται η δυνατότητα να φωτίσουμε την Ιστορία και να συμπληρώσουμε τα κενά που έχει αφήσει πίσω της.

Ο πρόεδρος του Συλλόγου Ποντίων «Αργοναύται-Κομνηνοί» έκλεισε την εισήγησή του με το εξής μήνυμα «Μας βαραίνει ένα χρέος. Αφήσαμε να περάσουν 100 χρόνια με καθυστερήσεις και αμφισβητήσεις, 100 χρόνια που ζητούν δικαίωση. Όσοι πιστεύουν στα ιδανικά και στις πανανθρώπινες αξίες, δεν είναι δυνατό να παραγράφουν εγκλήματα όπως της γενοκτονίας. Όλοι εμείς πρέπει να δεσμευτούμε για την προώθηση της διεθνούς αναγνώρισης της Ποντιακής Γενοκτονίας. Οι αδικαίωτες ψυχές των ανθρώπων μας και οι προκλήσεις των καιρών μας το επιβάλλουν. Το χρέος μας παραμένει ανεκπλήρωτο. Αυτό το χρέος έρχεται σιωπηλά και γιγαντώνει την ανάγκη να μην αφήσουμε τη λήθη να σκεπάσει την αλήθεια».

Στη συνέχεια ο εικαστικός, ερευνητής και κατασκευαστής ποντιακής λύρας κ. Γεώργιος Ηλιάδης παρουσίασε την εισήγηση με θέμα «Η λύρα ως ψυχή του Πόντου». Ο ερευνητής περιέγραψε τις ιδιότητες της ποντιακής λύρας και παρουσίασε πολλές παραλλαγές του οργάνου στο βάθος των χρόνων. Ο Γ. Ηλιάδης τόνισε τη μεγάλη σημασία και αξία του συγκεκριμένου μουσικού οργάνου αλλά έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου ξεκαθαρίζοντας πως οι Πόντιοι δεν πρέπει να εφησυχάζονται  και να θεωρούν δεδομένη την ύπαρξή του. «Η ποντιακή λύρα είναι ένα μουσικό όργανο που μπορεί να μας πει πολλά για την Ιστορία και τη Γενοκτονία, ωστόσο είναι σαν τη "σταχτοπούτα". Χρειάζεται να της ράψουμε καλά ρούχα, να της αγοράσουμε κοσμήματα για να γίνει πριγκίπισσα όπως της αξίζει, διότι προσέφερε πάρα πολλά στον ποντιακό ελληνισμό» δήλωσε χαρακτηριστικά ο Γ. Ηλιάδης.

Το συνέδριο έκλεισε με την εισήγηση του προέδρου της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών κ. Χρήστου Γαλανίδη με θέμα «Επιτροπή Ποντιακών Μελετών: κιβωτός του ποντιακού πολιτισμού». 

Ο πρόεδρος της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών μίλησε για την ιστορία και το έργο του σωματείου από τη στιγμή της ίδρυσής του μέχρι και σήμερα. 

«Ο Πόντος ακόμα και σήμερα, 100 χρόνια μετά τον ξεριζωμό μας, 

εξακολουθεί να είναι σημείο αναφοράς διότι δεν μπορούμε να συμβιβαστούμε με την ιδέα της χαμένης πατρίδας. Αφού μέχρι το 1922 αποτελούσε τμήμα του αλύτρωτου Ελληνισμού που αγωνιζόταν για την απελευθέρωσή του και εξακολουθεί μέχρι σήμερα να υπάρχει ο Ελληνισμός εκεί μέσα από τα μνημεία, τα σχολεία, τις εκκλησίες, τα μοναστήρια, τα νεκροταφεία και τους ανθρώπους που είχαν μείνει εκεί και συνεχίζουν να μιλούν την ποντιακή διάλεκτο. 

Σε κάθε ευκαιρία τα χείλη μας επαναλαμβάνουν "Η Ρωμανία 'πέρασεν, η Ρωμανία 'πάρθεν. Η Ρωμανία αν ’πέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλο" σαν όπλο για το παρόν και το μέλλον».

*Κωνσταντίνος Τσενκελίδης, φιλόλογος, ΜΔΕ Διεθνούς Δικαίου 

και Διπλωματικών Σπουδών Παντείου  Πανεπιστημίου (Αθήνα)

Φωτογραφίες: Photo Press News - Aris Roupinas